Zastępcza kara to, jak sama nazwa na to wskazuje, kara, która jest orzekana w miejsce innej kary lub obowiązku nałożonego przez Sąd. Instytucja ta występuje na gruncie Kodeksu wykroczeń (dotyczy ukaranych za wykroczenie) oraz na gruncie Kodeksu karnego wykonawczego (dotyczy skazanych za przestępstwo).

UCHYLANIE SIĘ OD ODBYWANIA KARY OGRANICZENIA WOLNOŚCI LUB WYKONANIA NAŁOŻONCYH OBOWIĄZKÓW

Art. 23 § 1 Kodeksu wykroczeń: „ Jeżeli ukarany uchyla się od odbywania kary ograniczenia wolności lub wykonania nałożonych na niego obowiązków, a także w przypadku gdy ukarany wykonał część kary ograniczenia wolności, sąd zarządza wykonanie zastępczej kary aresztu w wymiarze odpowiadającym karze ograniczenia wolności pozostałej do wykonania, przyjmując, że jeden dzień zastępczej kary aresztu jest równoważny dwóm dniom kary ograniczenia wolności”.
Art. 65 § 1 Kodeksu karnego wykonawczego: „ Jeżeli skazany uchyla się od odbywania kary ograniczenia wolności, sąd zarządza, a jeżeli uchyla się on od świadczenia pieniężnego lub obowiązków orzeczonych na podstawie art. 34 § 3 Kodeksu karnego, sąd może zarządzić wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności. W razie gdy skazany wykonał część kary ograniczenia wolności, sąd zarządza wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności w wymiarze odpowiadającym karze ograniczenia wolności pozostałej do wykonania, przyjmując, że jeden dzień zastępczej kary pozbawienia wolności jest równoważny dwóm dniom kary ograniczenia wolności.”
*W takim przypadku Sąd może jednakże wstrzymać wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności, jeżeli skazany oświadczy na piśmie, że podejmie odbywanie kary ograniczenia wolności i podda się rygorom z nią związanym (art. 65 a kkw).

BRAK ZAPŁATY GRZYWNY

Art. 25 Kodeks wykroczeń 

„ § 1. Jeżeli egzekucja grzywny okazała się bezskuteczna lub z okoliczności sprawy wynika, że byłaby ona bezskuteczna, sąd może zamienić grzywnę na pracę społecznie użyteczną, określając czas jej trwania. Praca społecznie użyteczna trwa najkrócej tydzień, najdłużej 2 miesiące. Przepisy art. 20 § 2 i art. 21 § 1 stosuje się odpowiednio.
W niektórych przypadkach Sąd zarządza jednakże od razu wykonanie zastępczej kary aresztu:
1) ukarany oświadczy, że nie wyraża zgody na podjęcie pracy społecznie użytecznej zamienionej na podstawie § 1 albo uchyla się od jej wykonania, lub
2) zamiana grzywny na pracę społecznie użyteczną jest niemożliwa lub niecelowa.
* W takim przypadku ukarany może być uwolniony od zastępczej kary aresztu poprzez wpłacenie kwoty pieniężnej przypadającej jeszcze do uiszczenia. Natomiast, jeżeli grzywna została uiszczona w części, karę zastępczą zmniejsza się w sposób odpowiadający stosunkowi kwoty zapłaconej w wysokości grzywny (art. 27 kw).

Art. 45 Kodeks karny wykonawczy:

§ 1. Jeżeli egzekucja grzywny nieprzekraczającej stu dwudziestu stawek dziennych okaże się bezskuteczna lub z okoliczności sprawy wynika, że byłaby ona bezskuteczna, sąd może zamienić grzywnę na pracę społecznie użyteczną, przyjmując, że dziesięć stawek dziennych jest równoważnych miesiącowi pracy społecznie użytecznej, z zaokrągleniem, w górę, do pełnego miesiąca. Pracę społecznie użyteczną określa się w miesiącach oraz ustala wymiar godzin pracy od 20 do 40 godzin w stosunku miesięcznym, kierując się wskazaniami zawartymi w art. 53Kodeksu karnego.
W niektórych przypadkach Sąd zarządza jednakże od razu wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności:
1) skazany oświadczy, że nie wyraża zgody na podjęcie pracy społecznie użytecznej zamienionej na podstawie art. 45 albo uchyla się od jej wykonania, lub
2) zamiana grzywny na pracę społecznie użyteczną jest niemożliwa lub niecelowa.

*W takim przypadku skazany może się zwolnić od zastępczej kary pozbawienia wolności lub wykonywania pracy poprzez wpłacenie kwoty pozostałej do uiszczenia tytułem grzywny.  Jeżeli grzywna została uiszczona w części, prezes sądu lub upoważniony sędzia zarządza zmniejszenie kary zastępczej w sposób odpowiadający stosunkowi kwoty zapłaconej do wysokości grzywny. (art. 47 kkw). Nadto Sąd może w każdym czasie wstrzymać wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności zarządzonej w wypadku, gdy skazany nie podjął pracy społecznie użytecznej, jeżeli skazany oświadczy na piśmie, że podejmie pracę społecznie użyteczną i podda się rygorom z nią związanym (art. 48 kkw).