Kodeksowy termin wskazuje, że pokrzywdzony to osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Co więcej, pokrzywdzonym może być także jednostka niemająca osobowości prawnej tj. instytucja państwowa lub samorządowa oraz inna jednostka organizacyjna, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną. Ponadto za pokrzywdzonego uważa się także zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia. Pokrzywdzony już na etapie postępowania przygotowawczego może ustanowić pełnomocnika, który będzie działał w jego imieniu i zastępował go przed organami procesowymi.  

Zasada jawności wewnętrznej postępowania zapewnia obrońcy oraz pełnomocnikowi udział w czynnościach dowodowych przeprowadzanych na etapie postępowania przygotowawczego. Uprawnienia te przysługują we wskazanych w ustawie przypadkach i do skorzystania z nich niezbędna jest inicjatywa strony(także działającego m.in. poprzez pełnomocnika pokrzywdzonego), a czasami prócz tego także zgoda organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze.

Kodeks postępowania karnego enumeratywnie wymienia czynności, w których strony (w tym pokrzywdzony działający sam bądź przez pełnomocnika) mogą brać udział. Sytuacje te opisane są w art. 315 (składanie wniosków o dokonanie czynności śledztwa i udział w nich), 316 (udział w czynnościach niepowtarzalnych), 318 (udział w przesłuchaniu biegłego) oraz z pewnymi ograniczeniami w art. 185a (udział w przesłuchaniu pokrzywdzonego w charakterze świadka), 185b (udział w przesłuchaniu nieletniego) oraz w art. 185c k.p.k. (przesłuchanie pokrzywdzonego w charakterze świadka w przypadku przestępstw z art. 197-199 k.k.).

Zgodnie z art. 315 § 2 k.p.k. w przypadku, gdy pokrzywdzony (jak i inne strony postępowania) lub jego pełnomocnik złożył wniosek o przeprowadzenie czynności, ma prawo wziąć udział w danej czynności pod warunkiem złożenia odpowiedniego żądania. Pokrzywdzony w ten sposób może uzyskać wpływ na sposób przeprowadzenia dowodu, który sam zgłasza. Zastosowanie ma to także do przesłuchania świadków oraz specjalistów, zaś w przypadku przesłuchania biegłego oraz podejrzanego ustawa wprowadza odrębne uregulowania. Przepis art. 315 k.p.k. uzależnia udział pokrzywdzonego w danej czynności dowodowej od spełnienia kilku warunków. Niezbędnym jest złożenie odpowiedniego wniosku dowodowego. Musi on następnie zostać uwzględniony tj. organ procesowy musi wydać decyzję o jego dopuszczeniu, co następuje w formie zarządzenia. Oddalenie wniosku dowodowego zawsze przyjmuje postać niezaskarżalnego postanowienia. Koniecznym jest także złożenie wyraźnego żądania udziału w czynności przeprowadzenia danego dowodu. Należy dodać, że wniosek dowodowy może zostać złożony również ustanie do protokołu.

Jak wskazano powyżej, prawo do udziału w czynności dowodowej ma jedynie strona (lub jej przedstawiciel procesowy), która złożyła odpowiednie żądanie. Organ nie może odmówić dopuszczenia do udziału w takiej czynności. Pokrzywdzony ma prawo udziału także w czynnościach dowodowych, których nie będzie można powtórzyć na rozprawie, chyba że zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu w razie zwłoki. W ramach tzw. czynności niepowtarzalnych strony mają prawo uczestniczyć w przesłuchaniu świadka, gdy zachodzi obawa, że nie będzie on mógł zostać przesłuchany na rozprawie. Z kolei w przypadku dopuszczenia przez organ procesowy dowodu z opinii biegłego albo instytucji naukowej lub specjalistycznej, strona również ma prawo wzięcia udziału w przesłuchaniu biegłego. Nie ma możliwości odmowy udziału w takiej czynności. O terminie organ zawiadamia strony.

Co więcej, art. 317 § 1 k.p.k. stanowi, że strony mają prawo wzięcia udziału także w innych czynnościach śledztwa oraz dochodzenia. Należy podkreślić, że niezbędnym jest złożenie żądania w formie pisemnego wniosku. Po wyrażeniu zgody strona bądź jej przedstawiciele procesowi zostaną zawiadomieni o czasie i miejscu przeprowadzenia czynności. Jednakże złożenie wniosku w terminie uniemożliwiającym powiadomienie nie wstrzymuje jej dokonania. Odmowa dopuszczenia do udziału w czynności przesłuchania zawsze wymaga stosownej decyzji organu procesowego. Wydanie jej musi być uzasadnione ze względu na ważny interes dochodzenia lub śledztwa. Niedopuszczalny jest udział pokrzywdzonego (bądź jego pełnomocnika) w czynnościach związanych z nadaniem statusu świadka anonimowego, bowiem informacje dotyczące tego postepowania opatrzone są klauzulą „tajne” albo „ściśle tajne”. Co ciekawe, udział ten jest możliwy, lecz dopiero na etapie postępowania jurysdykcyjnego.

Prawo uczestniczenia strony w czynnościach zawiera w sobie element aktywnego udziału, co oznacza, że pełnomocnik strony ma prawo zadawania pytań (co do zasady bezpośredniego) osobie przesłuchiwanej. Należy pamiętać, że z przeprowadzonych czynności (m.in. z przesłuchania świadka lub biegłego) sporządza się protokół, który podpisywany jest przez osoby biorące udział w danej czynności.

Należy dodać, że pokrzywdzony ma prawo dostępu do akt sprawy, w tym do przeglądania ich, sporządzania odpisów oraz kopii. Co do zasady dostęp do akt sprawy w postępowaniu przygotowawczym wymaga zgody prowadzącego postępowanie, chyba że ustawa stanowi inaczej. Zgoda wyrażana jest przez prokuratora. Na odmowę prokuratora, wydaną w formie zarządzenia, przysługuje zażalenie. W przypadku umorzenia postępowania uprawnienie do przejrzenia akt sprawy przysługuje stronom, przedstawicielem ustawowym a także innym podmiotom niebędącym stronami. W tej sytuacji nie ma wymogu uzyskania zgody organu.

Warto wspomnieć, że pokrzywdzony może także złożyć wniosek lub wyrazić zgodę na złożony wniosek podejrzanego o skierowanie sprawy przez prokuratora do instytucji lub osoby godnej zaufania w celu przeprowadzenia postępowania mediacyjnego między nim a podejrzanym. Co najważniejsze, pokrzywdzonemu przysługuje ponadto zażalenie na postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia oraz postanowienie o umorzeniu postępowania. W celu sporządzenia zażalenia pokrzywdzonemu przysługuje opisane powyżej prawo przejrzenia akt sprawy. Zażalenie wnosi się do sądu właściwego do rozpoznania sprawy w terminie 7 dni od daty ogłoszenia postanowienia albo od daty jego doręczenia w przypadku, gdy ustawa nakazuje doręczenie postanowienia - od daty doręczenia.