Szersze granice obrony koniecznej

Stan prawny na dzień 31 grudnia 2018 r.

Obrona konieczna jest jedną z najbardziej charakterystycznych instytucji prawa karnego. Wzbudza znaczne kontrowersje w kwestii wskazania możliwych ram, w których osoba odpierająca zamach zgodnie z prawem podejmuje działania obronne. W styczniu 2018 roku wprowadzono kolejną zmianę przepisów dotyczących przekroczenia granic obrony koniecznej polegającą na dodaniu § 2a do art. 25 kodeksu karnego. Zgodnie z nowelizacją, „nie podlega karze, kto przekracza granice obrony koniecznej, odpierając zamach polegający na wdarciu się do mieszkania, lokalu, domu albo na przylegający do nich ogrodzony teren lub odpierając zamach poprzedzony wdarciem się do tych miejsc, chyba że przekroczenie granic obrony koniecznej było rażące”. Przypadek ten dotyczy sytuacji odpierania określonego prawem, szczególnego zamachu polegającego na wdarciu się do mieszkania, lokalu, domu albo przylegającego do nich ogrodzonego terenu lub odpierania zamachu poprzedzonego wdarciem się do tych miejsc. Chodzi więc o zamach, który narusza mir domowy. Uprzednio kodeks stanowił wyłącznie, że "nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem".

Szczególne okoliczności związane z atakiem tj. wdarcie się do pomieszczeń mieszkalnych czyli naruszenie sfery prywatnej jednostki i związane z tym w praktyce niebezpieczeństwo, powodują, że należy to uznać za czyn społecznie szkodliwy. Uzasadnionym więc jest skuteczne powstrzymanie napastnika przed kontynuowaniem zamachu. Stąd też osoba podejmująca obronę nie powinna podlegać karze, nawet w sytuacji przekroczenia granic obrony. Przepis nie znajduje zastosowania w przypadku gdy przekroczenie granic obrony koniecznej będzie rażące tzn. sposób obrony czy też użyte w tym celu środki będą oczywiście niewspółmierne do zagrożenia wynikającego z zachowania napastnika.

W razie przekroczenia granic obrony koniecznej, w szczególności, gdy broniący się zastosował sposób obrony niewspółmierny do niebezpieczeństwa zamachu, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. Ponadto zgodnie z kodeksem, nie podlega karze, kto przekracza granice obrony koniecznej pod wpływem strachu lub wzburzenia, usprawiedliwionych okolicznościami zamachu. Wprowadzenie dodatkowej podstawy niepodlegania karze w sytuacji, gdy przekroczenie granic obrony koniecznej nastąpi przy odpieraniu zamachu na terenie domostwa zaatakowanego, spowoduje, że organy ścigania nie będą musiały ustalać trudnego do zweryfikowania stanu emocjonalnego osoby odpierającej zamach. Jednakże gdy przekroczenie granic obrony koniecznej miało charakter rażący, konieczna będzie ocena, czy ktoś działał pod wpływem strachu lub wzburzenia. Jeśli tak, zastosowanie znajdzie dotychczasowa klauzula niekaralności.  Należy podkreślić, że osoba przekraczająca  granice w związku z ochroną miru domowego pozostaje uwolniona od odpowiedzialności karnej, ale już nie cywilnej  (odszkodowawczej).

Zmiana ma sprzyjać realizacji funkcji ogólnoprewencyjnej prawa karnego polegającej na wyrażeniu precyzyjnego i jednoznacznego komunikatu skierowanego do potencjalnego zamachowca o prawie każdego obywatela do skutecznego odparcia zamachu. Ponadto regulacja ma pogłębić zaufanie obywateli do organów państwa. W praktyce zmiana ta umożliwia umorzenie postępowania karnego w oparciu o przesłankę z art. 17 § 1 pkt 4 k.p.k. (ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze) już na etapie postępowania przygotowawczego. Uniknie się dzięki temu rozwiązaniu zbędnych procesów sądowych sprawach oraz łączących się z nimi kosztów.