Samo prawomocne orzeczenie o zapłatę od dłużnika nie oznacza jeszcze, że uda nam się wyegzekwować zasądzoną nam należność. Czy w przypadku gdy przed wyegzekwowaniem całości należności dłużnik umrze tracimy bezpowrotnie szansę na odzyskanie długów? Niekoniecznie. Wierzycielowi przysługują odpowiednie środki prawne także w związku z takimi okolicznościami. Rodzaje niezbędnych do podjęcia czynności będą zależały od tego czy dłużnik zmarł przed czy w trakcie postępowania sądowego lub prowadzonej egzekucji.

W przypadku gdy śmierć dłużnika nastąpiła przed wytoczeniem przeciwko niemu powództwa, wierzyciel powinien zorientować się kto jest spadkobiercą (testamentowym lub ustawowym) zmarłego i przeciwko niemu wytoczyć powództwo. W tym celu wierzyciel może złożyć zapytanie do właściwego ze względu na ostatnie miejsce zamieszkania sądu rejonowego w celu dowiedzenia się, czy zostało wszczęte i zakończone prowadzone przed nim postępowanie spadkowe. Jeśli tak, możemy wnosić o wydanie odpisu postanowienia o nabyciu spadku (na podstawie art. 525 pkt 1 kodeksu postępowania cywilnego). Jeśli do stwierdzenia nabycia spadku doszło na drodze pozasądowej – wierzyciel również ma możliwość sprawdzenia czy doszło do nabycia spadku za pomocą Rejestru Aktów Poświadczenia Dziedziczenia. W przypadku gdy postępowanie w sprawie stwierdzenia nabycia spadku nie zostało jeszcze wszczęte – wierzyciel jako osoba mająca interes prawny (art. 1025 kodeksu cywilnego) może wystosować stosowny wniosek do właściwego sądu. Wiedząc kto odziedziczył majątek zmarłego, wierzyciel może przeciwko tym osobom skierować pozew o zapłatę należności przysługujących mu wobec zmarłego dłużnika.

W przypadku gdy dłużnik zmarł w trakcie procesu o zapłatę sytuacja wierzyciela wygląda trochę odmiennie. Postępowanie sądowe w takim przypadku zostanie zawieszone przez sąd z urzędu (art. 174 § 1 pkt 1 kpc). Sąd również z urzędu podejmie zawieszone postępowanie gdy zgłoszą się następcy prawni zmarłego, lub w przypadku niespełnienia się pierwszej przesłanki – zostanie ustanowiony kurator spadku (art. 180 § 1 pkt 1 kpc). To wobec tych podmiotów ustalonych przez sąd będzie toczyło się uprzednio zawieszone postępowanie.

W przypadku gdy udało nam się uzyskać prawomocne orzeczenie sądowe nakazujące dłużnikowi zapłatę określonej sumy lecz egzekucja nie została jeszcze wszczęta, nie ma konieczności wystosowywania kolejnego powództwa przeciwko spadkobiercom dłużnika. W odniesieniu do takich okoliczności wierzyciel, by prowadzić egzekucję ze spadku musi uzyskać klauzulę wykonalności przeciwko wszystkim spadkobiercom zmarłego dłużnika (art. 779 kpc). By udokumentować wobec sądu zasadność wydania klauzuli wykonalności przeciwko tym osobom należy posłużyć się dokumentem urzędowym lub prywatnym z podpisem urzędowym poświadczonym (art. 788 kpc). Wymóg taki spełnią przywoływane wcześniej odpis postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku bądź notarialne poświadczenie dziedziczenia. Wniosek ten będzie się wiązał z opłatą w wysokości 50 zł (art. 71 pkt 3 ustawy o kosztach sądowych). Po uzyskaniu klauzuli wierzyciel jest uprawniony do prowadzenia egzekucji wobec spadkobierców.

Przypadek, w którym do śmierci dłużnika doszło już w trakcie prowadzenia postępowania egzekucyjnego również zostanie potraktowany odmiennie. Postępowanie takie zgodnie z art. 819 § 1 kpc zostanie zawieszone z urzędu przez organ egzekucyjny. Postępowanie to zgodnie z dyspozycją zawartym w zdaniu drugim przytaczanego przepisu zostanie podjęte z udziałem spadkobierców zmarłego. Nie ma więc konieczności w tym przypadku uzyskiwania nowej klauzuli wykonalności na tytule egzekucyjnym wobec spadkobierców dłużnika. Powyższa interpretacja zgodna jest z tą ferowaną już od wielu lat przez Sąd Najwyższy (zawartej w orzeczeniu z dnia 2 lipca 1975 r., I CZ 98/75). W przypadku gdy spadkobiercy dłużnika nie są znani i nie został ustanowiony kurator spadku – wierzyciel powinien zwrócić się do odpowiedniego sądu o ustanowienie kuratora (art. 819 § 2 kpc). Należy pamiętać, że fakt nabycia przez spadkobierców spadku nie będzie oznaczał, iż będą oni odpowiadali za długi spadkowe całym swoim majątkiem. Sposób w jaki doszło przez nich do przyjęcia spadku będzie rzutował na odpowiedzialności za długi spadkowe zgodnie z regulacjami zawartymi w tytule VIII księgi czwartej Kodeksu Cywilnego.
Niezależnie więc od momentu, w którym wierzyciel straci możliwość dochodzenia swych należności od osoby pierwotnie zobowiązanej, istnieją instrumenty prawne, które mogą przyczynić się do odzyskania długu od osób, które odziedziczyły majątek po zmarłym dłużniku.