Zgodnie z art. 128 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, treścią obowiązku alimentacyjnego jest dostarczanie uprawnionemu przez zobowiązanego środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania. Obowiązek alimentacyjny jest instytucją prawną, która ma zapewnić środki utrzymania, a w razie potrzeby także środki wychowania tym członkom rodziny, którzy nie są w stanie własnymi siłami zaspokoić swych usprawiedliwionych potrzeb. Znaczenie terminu alimenty (z łacińskiego alimentum – żywność) odnosiło się dawniej zwłaszcza do utrzymywania kogoś przez żywienie go i dopiero później alimentacji nadano szersze znaczenie dotyczące dostarczania różnych środków utrzymania, a nawet – w odniesieniu do małoletnich dzieci – środków wychowania. Środki utrzymania są każdemu potrzebne w celu zapewnienia wyżywienia, odzieży, mieszkania, leczenia, a także w stosownym zakresie – zaspokojenia potrzeb kulturalnych. Wykonanie obowiązku alimentacyjnego może więc polegać na dostarczeniu tych środków w naturze, względnie w postaci renty pieniężnej.

Obowiązek alimentacyjny dotyczy osób pozostających w stosunku rodzinnym. Powstaje on w skutek takich zdarzeń jak zawarcie małżeństwa, urodzenie (ustalenie pochodzenia od określonej osoby) oraz przysposobienie. Obowiązek ten odnosi się do krewnych wstępnych, którymi są m.in. rodzice, dziadkowie, a także krewnych zstępnych – dzieci, wnuków, itd. Nie podlega on w tym zakresie ograniczeniu ze względu na stopnie pokrewieństwa. Jeżeli chodzi natomiast o obowiązek alimentacyjny między rodzeństwem to obejmuje on zarówno rodzeństwo rodzone, jak i przyrodnie. Obowiązek alimentacyjny nie dotyczy natomiast innych krewnych w linii bocznej. Obowiązek dostarczania środków utrzymania, a w razie potrzeby także środków wychowania istnieje we wszystkich rodzajach przysposobienia, tzn. w przysposobieniu niepełnym, pełnym i całkowitym. Przedmiotowy obowiązek obciąża ponadto pasierba względem macochy i ojczyma, a także macochę i ojczyma wobec pasierba. W określonych przypadkach obowiązek alimentacyjny istnieje również w razie braku stosunku rodzinnego. Chodzi o obowiązek dostarczania środków utrzymania między rozwiedzionymi małżonkami (art. 60 k.r. i o.), między stronami przysposobienia po jego rozwiązaniu (art. 125 § 1 k.r. i o.) oraz obowiązek ojca dziecka pozamałżeńskiego dostarczania matce środków utrzymania w ciągu trzech miesięcy w okresie porodu (art. 141 k.r. i o.).

Obowiązek alimentacyjny jest obowiązkiem wzajemnym, tzn., że osoba związana stosunkiem alimentacyjnym z racji węzła rodzinnego jest jednocześnie uprawniona i zobowiązana do dostarczania drugiej osobie alimentów w przypadku wystąpienia ustawowych przesłanek, np. ojciec jest zobowiązany do alimentacji małoletniego syna, a w przyszłości pełnoletni syn może być zobowiązany do alimentacji swojego ojca jeśli ten nie będzie mógł się samodzielnie utrzymać i popadnie w niedostatek.

OBOWIĄZEK ALIMENTACYJNY WOBEC DZIECKA

Przesłanką obowiązku alimentacyjnego rodziców względem dziecka jest niezdolność dziecka do samodzielnego utrzymania się. Obowiązek ten powstaje z chwilą urodzenia się dziecka i wygasa, gdy dziecko się usamodzielni. Uzyskanie pełnoletniości nie kończy tego obowiązku w sytuacji, gdy dziecko kontynuuje edukację. Rodzice zobowiązani są podzielić się z dziećmi nawet skromnymi dochodami. Obowiązek alimentacyjny każdego z rodziców względem dziecka istnieje niezależnie od tego, czy pochodzi ono z małżeństwa. Jeżeli dziecko urodziło się w związku pozamałżeńskim, obowiązek alimentacyjny istnieje od chwili urodzenia dziecka, a nie dopiero od jego uznania lub sądowego ustalenia ojcostwa. Zakres świadczeń alimentacyjnych zależy od usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego oraz od zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego. Usprawiedliwione potrzeby określa się indywidualnie, zależnie od szeregu okoliczności konkretnej sytuacji życiowej i bytowej uprawnionego. Jeśli natomiast może on zaspokoić swoje potrzeby własnymi środkami, to wówczas obowiązek alimentacyjny zobowiązanego ma znaczenie jedynie uzupełniające. Przez zarobkowe i majątkowe możliwości zobowiązanego należy rozumieć jego możliwość w zakresie podjęcia przez niego pracy zarobkowej lub korzystania z majątku.

OBOWIĄZEK ALIMENTACYJNY MAŁŻONKÓW

Małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie. Są obowiązani m.in. do wzajemnej pomocy oraz do współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli. Każdy z nich obowiązany jest według swych sił oraz możliwości zarobkowych i majątkowych, przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny, przy czym wypełnianie tego obowiązku może polegać także, w całości lub w części, na osobistych staraniach o wychowanie dzieci i na pracy we wspólnym gospodarstwie domowym.

Gdy małżonkowie pozostają we wspólnym pożyciu, mieszkają razem i prowadzą wspólne gospodarstwo domowe jedno z nich może domagać się świadczeń alimentacyjnych od drugiego tylko wówczas, gdy drugie uchyla się od ciążącego na nim obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny. Występuje wtedy do sądu z roszczeniem we własnym imieniu, bądź tylko dla siebie, bądź równocześnie dla pozostałych członków rodziny, zwłaszcza małoletnich dzieci. Świadczenia te to nie tylko pomoc materialna, a więc z zasady udzielana w kwotach pieniężnych a niekiedy w dobrach materialnych (np. ubranie, żywność), lecz także pomoc wymagana zależnie od okoliczności np. pielęgnacja w chorobie, opieka nad dziećmi. Obowiązek wzajemnej pomocy między małżonkami usprawiedliwiać może także żądanie środków na zaspokojenie osobistych zobowiązań alimentacyjnych małżonka wobec jego własnych krewnych, np. rodziców.

Gdy obowiązek alimentacyjny ciąży nie na jednej osobie lecz na kilku osobach pozostających w takim samym lub różnym stosunku rodzinnym do uprawnionego, prawo nie przewiduje odpowiedzialności solidarnej wszystkich zobowiązanych, ustala natomiast kolejność ich obowiązku alimentacyjnego, przy czym w grupie zobowiązanych w tym samym stopniu (np. pokrewieństwa) prawo przewiduje możliwość podzielenia tego obowiązku według ich możliwości. Przesunięcie obowiązku alimentacyjnego na zobowiązanego w dalszej kolejności może nastąpić tylko wtedy, gdy zobowiązany w pierwszej kolejności nie jest w stanie wypełnić swego obowiązku albo gdy uzyskanie od niego świadczeń alimentacyjnych nie może nastąpić w odpowiednim czasie lub połączone jest z nadmiernymi trudnościami.

Ustawodawca wprowadził dwie reguły kolejności obowiązków alimentacyjnych w stosunku do krewnych:
1. według linii pokrewieństwa - obowiązek alimentacyjny obciąża zstępnych przed wstępnymi, a wstępnych przed rodzeństwem (art. 129 § 1 k.r. i o.);
2. według stopnia pokrewieństwa - jeżeli jest kilku zstępnych lub wstępnych - obciąża bliższych stopniem przed dalszymi (art. 129 § 1 k.r. i o.).

Przepisy kreujące obowiązek alimentacyjny są normami bezwzględnie obowiązującymi. Zarówno obowiązek alimentacyjny, jak i odpowiadające mu prawo do świadczeń alimentacyjnych mają charakter ściśle osobisty, w konsekwencji ustawowy obowiązek alimentacyjny może istnieć tylko między osobami wskazanymi w przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, a wierzytelności alimentacyjne nie mogą być umorzone przez potrącenie. Przysługujące uprawnionemu prawo do świadczeń alimentacyjnych nie może być zbyte innej osobie, jak również uprawniony nie może zrzec się tego prawa. Nie jest tez dopuszczalne przejęcie obowiązku alimentacyjnego przez inna osobę. Obowiązek alimentacyjny nie przechodzi na spadkobierców zobowiązanego. Prawo do świadczeń alimentacyjnych wygasa z chwilą śmierci uprawnionego, jednakże zasądzone raty alimentacyjne, które stały się wymagalne za jego życia, wchodzą do spadku po nim.