Zawieranie umów oraz dokonywanie transakcji zawsze obarczone jest ryzykiem niewywiązania się z umowy przez drugą stronę. Niejednokrotnie kontrakty w obrocie gospodarczym opiewają na sumy rzędu setek tysięcy złotych. Jednakże warto pamiętać, że zarówno w przypadku mniejszych jak i większych zobowiązań majątkowych strony powinny należycie zabezpieczać swoje interesy. Jednym ze sposobów, po który strony chętnie sięgają jest ustanowienie kary umownej zwanej inaczej odszkodowaniem umownym oraz karą wadialną.

Tytułowa kara umowna jest instytucją prawa cywilnego, która wyrażana jest poprzez ustanowienie w umowie dodatkowego zastrzeżenia umownego. Zawarta w umowie klauzula nakłada na stronę, która nie spełni świadczenia bądź też zrobi to w sposób nieprawidłowy, obowiązek zapłaty na rzecz drugiej strony ustalonej kwoty pieniężnej. Jest więc to swoista sankcja cywilnoprawna za m.in. niewykonanie inwestycji w terminie, nieprawidłowe wykonanie robót budowlanych czy też niedostarczenie towaru. Zakres zastosowania kar umownych w stosunkach obrotu jest bardzo szeroki. Zaznacza się, że kary umowne mogą być zastrzeżone także za naruszenie zobowiązania przez wierzyciela polegające m.in. naruszeniu obowiązku współdziałania z dłużnikiem przy wykonywaniu danego zobowiązania. Jednakże należy mieć na uwadze, że zastrzeżenie kar umownych na rzecz obu stron nie prowadzi do powstania zobowiązania o charakterze wzajemnym. Co najważniejsze, kara umowna może być stosowana jedynie do zobowiązań o charakterze niepieniężnym. Kodeks cywilny wskazuje, że dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z wykonania zobowiązania poprzez zapłatę kary umownej. Istnieje możliwość zmniejszenia kary umownej, gdy dłużnik spełnił część świadczenia bądź gdy jej wysokość jest rażąco zawyżona. Wskazuje się bowiem, że kara umowna ma charakter odszkodowawczy, a co za tym idzie nie powinna przekraczać wartości zobowiązania umownego. Często jednak zdarza się tak, że wysokość szkody spowodowanej niewykonaniem zobowiązania przewyższa wartość świadczenia wynikającego z umowy. Toteż w celu pełnego zabezpieczenia swoich interesów warto zawrzeć w umowie postanowienie uprawniające do dochodzenia na zasadach ogólnych kodeksu cywilnego odszkodowania przewyższającego wysokość ustalonej przez strony kary umownej. Kodeks cywilny nie zabrania bowiem żądania odszkodowania ponad wysokość kary w przypadku, gdy strony zawarły w umowie wskazane powyżej postanowienia. Warto wspomnieć, że w sytuacji, gdy kara umowna jest znacznie wygórowana, dłużnik może żądać jej obniżenia, a dochodzi do tego na drodze orzeczenia sądowego.

Należy pamiętać, że dochodząc kary umownej wierzyciel nie ma obowiązku wykazania szkody ani jej wysokości, bowiem zgodnie z regulacją kodeksu cywilnego w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionych strat. Tak więc spełnienie się warunku lub terminu określonego w zawartej przez strony umowie jest wystarczające do żądania zapłaty kwoty roszczenia wynikającego z tytułu kary umownej. Aby zasadnym było dochodzenie kary umownej należy zbadać czy w danym stosunku umownym zachodzi szereg niezbędnych przesłanek. Najważniejsze, aby kara umowna została wyraźnie zastrzeżona w umowie. Nie jest konieczne, aby do powyższego zastrzeżenia doszło w umowie będącej źródłem zobowiązania, możliwym jest to także w umowie przedwstępnej np. zobowiązującej do zawarcia umowy o pracę. Niezbędnym jest także wskazanie dokładnej wysokości kwoty kary umownej. Na ogół wysokość kary określa się jako procent wartości całości lub części świadczenia lub według stawki pomnożonej przez dni (tygodnie itd.) zwłoki.  Roszczenia o zapłatę kary umownej przedawniają się w tych terminach, w których przedawniają się roszczenia odszkodowawcze wynikające z danego stosunku. Bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się albo w określonym przez strony dniu wymagalności,a w przypadku jego braku – w dniu, w którym roszczenie stałoby się wymagalne poprzez wezwanie dłużnika przez wierzyciela do wykonania zobowiązania.

Warto wskazać, że kodeks cywilny przewidział także istnienie także tzw. kary ustawowej. Mianowicie przepisy dotyczące kary umownej stosuje się odpowiednio, jeżeli przepis szczególny stanowi, że w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego dłużnik, nawet bez umownego zastrzeżenia, ma obowiązek zapłacić wierzycielowi określoną sumę.

Kara umowna to obecnie w obrocie gospodarczym jeden z najczęstszych instrumentów mających na celu zabezpieczenie prawidłowego wykonania zobowiązania. Narzędzie to bowiem dyscyplinuje stronę do terminowego oraz prawidłowego spełnienia świadczenia. Co więcej, w prosty i skuteczny sposób pozwala uzyskać rekompensatę za niewykonanie lub nieprawidłowe wykonanie wynikającego z umowy zobowiązania.